Pangutana
Unsa ang Budhismo ug unsay gituohan sa mga Budhista?
Tubag
Ang Budhismo maoy usa sa mga nanguna sa mga relihiyon sa kalibotan base sa mga sumusunod, geograpikanhong pag apod-apod ug impluwensya sa katilingban ug kultura. Bisan tuon kini usa ka “Sidlakanong” relihiyon, nagka-anam kini nga nahimong inila ug impluwensyado sa Kasadpang bahin sa kalibotan. Usa kini ka talagsaong relihiyon sa kalibotan sa iyang kaugalingong katungod, bisan tuod daghan kini ug kasusama sa Hinduismo sanglit ang duha nagatudlo ug Karma (etika sa hinungdan ug epekto), Maya (ang ilusyon nga kinaiya sa kalibotan), ug Samsara (ang panaglibot sa reinkarnasyon). Ang mga Budhista nagatoo nga ang kataposang tumong sa kinabuhi mao ang pagkab-ot sa “kalamdagan” sumala sa ilang nasabtan.
Ang nagtukod sa Budhismo, si Siddhartha Gautama, natawo sa harianong panimalay sa India mga 600 B.C. Matod pa sa sugilanon, nagpuyo siya nga maluho, nga gamay ra ang kasinatian sa kalibotan. Maoy katuyoan sa iyang mga ginikanan alang kaniya nga malikay gikan sa impluwensya sa relihiyon ug mapanalipdan gikan sa kasakitan ug pag-antos. Apan, wala magdugay sa dihang nasudlang ang iyang pinuy-anan, ug aduna siyay panan-awon sa usa ka tigulang nga lalaki, usa ka masakiton nga lalaki, ug usa ka patay’ng lawas. Ang iyang ikaupat nga panan-awon mahitungod sa usa ka malinawong asetiko nga monghe (usa ka tawo nga gilimod ang luho ug kaharuhay). Pagkakita niya sa pagkamalinawon sa maong monghe, nakadesisyon siya nga mahimong monghe. Iyang gibiyaan ang iyang kinabuhi sa bahandi ug kadato aron pagpadayon sa kalamdagan pinaagi sa pagdaginot. Hanas siya niini nga matang sa pagpasakit sa kaugalingon ug hilabihan nga pagpamalandong. Siya maoy pangulo sa iyang mga kaedad. Sa kadugayan, ang iyang mga paningkamot misangko sa usa ka kataposang lihok. Iyang “gipatuyangan” ang iyang kaugalingon sa usa ka yahong nga kan-aon unya milingkod ilaom sa kahoy’ng igera (nga gitawag usab nga kahoy nga Bodhi) aron mamalandong hangtod nga makab-ot ang “kalamdagan: o mamatay nga nagsulay pagkab-ot niini. Bisan pa sa iyang mga kasakit ug mga pagtintal, pagkabuntag, nakab-ot niya ang kalamdagan. Busa, nailhan siya isip usa ka “tawo nga nalamdagan” o ang “Budha.” Gidala niya ang iyang bag-ong kaamgohan ug nagsugod pagpanudlo sa iyang mga isigka monghe, kon diin iya nang nasuod. Lima sa iyang mga kadungawog nahimong una niyang mga tinun-an.
Unsay nadiskobrehan ni Gautama? Ang kalamdagan anaa sa “tunga nga dalan,” wala sa maluho nga pagpatuyang o pagsakit sa kaugalingon. Dugang pa, iyang nadiskubrehan ang nailhan nga ‘Upat ka Halangdon nga mga Kamatuoran’ – 1) Ang mabuhi maoy pag-antos (dukkha), 2) ang naingnan sa pag-antus mao ang pangandoy (tanha, o “bagahe”), 3) Mawagtang sa usa ka tawo ang pag-antos pinaagi sa pagwagtang sa tanang mga bagahe sa kinabuhi, ug 4) makab-ot kini pinaagi sa pagsunod sa halangdong nga wali ka pilo nga agianan. Ang “walo ka pilo nga agianan” gilangkoban sa hustong 1) panglantaw, 2) katuyoan, 3) pagpanulti, 4) kalihokan, 5) panginabuhi (nga mao ang pagka monghe), 6) paningkamot (husto nga paggiya sa mga enerhiya), 7) pagkamahunahunaon (pagpamalandong), ug 8) konsentrasyon (pagtutok). Ang mga pagpanudlo sa Budha gikolekta ngadto sa Tripitaka o “tulo ka mga bukag.”
Luyo aning talagsaong mga pagpanudlo mao ang mga pagpanudlo nga sagad makita sa Hinduismo, sama sa reinkarnasyon, karma, maya, ug ang tendensiya sa sabton ang kamatuod ingon nga panteistico sa oryentasyon (pasinati) niini. Nagadalit usab ang Budhismo ug usa ka detalyadong teolohiya sa mga binayaw nga mga binuhat ug mga dili ingon nato. Apan, sama sa Hinduismo, mahimong lisod subayon sa panglantaw niini mahitungod sa Dios. Ang ubang mga dahinggay makatarunganong tawgon nga ateistico, samtang ang uban mahimong matawag nga panteistico, ug ang uban teistico, sama sa Pure Land Buddhism. Apan, ang klasikong Budhismo, kasagarang tak-om sa kamatuod sa Kinahitas-an ug tungod ani maisip sila nga ateistico.
Ang Budhismo sa kasamtangan nagkalainlain. Halos mabahin kini sa duha ka lapad nga mga kategorya nga mao ang Theravada (gamay’ng sudlanan) ug Mahayana (daku’ng sudlanan). Ang Theravada maoy monastikong porma nga nagtagana sa hingpit nga kalamdagan ug nirvana alang sa mga monghe, samtang ang Mahayana nga Budhismo naglugwa niini nga kab-otonon sa kalamdagan ngadto sa mga laico, nga mao ang, mga dili monghe. Sulod niini nga mga kategorya makita ang daghang mga sanga lakip ang Tendai, Vajrayana, Nichiren, Shingon, Pure Land, Zen, ug Ryobu, ug uban pa. Busa mahinungdanon alang sa mga taga-gawas nga nagtinguha nga masabtan ang Budhismo nga dili maghunahuna nga nasayran ang tanang mga detalye sa usa ka partikular nga pagtulon-an sa Budhismo sanglit ang ila rang nakag-onan mao ang klasiko, ingon man ang makasaysayanong Budhismo.
Wala sukad giisip sa Budha nga siya usa ka dios o bisan unsang matang sa balhala. Hinuon, iyang giisip ang iyang kaugalingon nga ‘maoy mogiya sa dalan’ alang sa uban. Pagkahuman na lang sa iyang kamatayon nga siya gibayaw sa usa ka dios nga kahimtang sa uban niya nga mga sumusunod, bisan tuod dili tanan niyang mga sumusunod mitan-aw kaniya sa ingon. Apan sa Cristianismo, tin-aw nga gipahayag sa Biblia nga si Hesus mao ang Anak sa Dios (Mateo 3:17:
“Ug usa ka tingog gikan sa langit ang miingon. ‘Kini mao ang akong Anak, nga akong gihigugma; diha kaniya ako nahimuot pag-ayo”) ug mao nga Siya ug ang Dios usa (Juan 10:30). Dili husto nga hunahunaon sa usa ka tawo nga siya usa ka Cristohanon kon dili siya mokumpisal sa iyang pagtoo kang Hesus isip Dios.
Si Hesus nagtudlo nga Siya mao ang dalan ug dili lamang usa ka tawo nga naggiya sa dalan ingon nga gipamatuod sa Juan 14:6: “Ako mao ang dalan, ang kamatuoran, ug ang kinabuhi. Walay makaadto sa Amahan gawas pinaagi kanako.” Sa panahon nga si Gautama nitaliwan, ang Budhismo nahimong dakong impluwensya sa India; tulo ka gatos ang milabay, gilukop sa Budhismo ang kinabag-an sa Asya. Ang mga kasulatan ug mga panultihon nga gikaingong gisulat ni Budha nahisulat mga upat ka gatos ka tuig ang milabay human sa iyang kamatayon.
Diha sa Budhismo, ang sala nasabtan sa kinatibuk-an ingon nga pagkawalay alamag. Ug, samtang ang sala nasabtan ingon nga “moral nga sayop,” ang konteksto diin nasabtan ang “daotan” ug ang “maayo” usa ka pagkawalay moralidad. Ang karma nasabtan ingon nga pagkamakiangayon sa kinaiyahan ug wala gipatuman ni bisan kinsa. Ang kinaiyahan dili moral; busa, ang karma dili usa ka moral nga kalagdaan, ug ang sala sa katapos taposan dili imoralidad. Busa, makaingon kita, sa panghunahuna sa usa ka Budhista, nga ang atong sayop dili usa ka moral nga isyu sanglit sa kataposan usa lamang kini ka dipangtawo nga sayup, dili usa ka kalapasan sa isigkatawo. Ang sangpotanan niini nga pagsabot makaguba. Alang sa usa ka Budhista, ang sala mas susama sa usa ka tapilok kay sa kalapasan batok sa kinaiyahan sa balaang Dios. Kini nga pagsabot sa sala wala nagkauyon sa kinaiyanhong moral nga panimuot nga ang tawo nagbarog nga hinukman tungod sa ilang sala atubangan sa usa ka balaang Dios (Roma 1 – 2).
Sanglit gihuptan niini nga ang sala usa ka dipangtawo ug mapaayo nga sayup, ang Budhismo wala niuyon sa doktrina sa pagkadaotan, usa ka batakang doktrina sa Cristianismo. Ang Biblia nagsulti kanato nga ang sala sa tawo usa ka suliran nga naglakip sa dumalayon ug walay kataposang sangpotanan. Sa Budhismo, wala gikinahanglan ang usa ka Manluluwas aron pagluwas sa mga tawo gikan sa ilang makadaot nga mga sala. Alang sa Cristohanon, si Hesus ang bugtong paagi sa kaluwasan gikan sa walay kataposang pagka-impiyerno. Alang sa Budhista aduna lamang etikal nga pagkinabuhi ug mapamalandungong mga hangyo sa mga dili ingon nato sa paglaom nga tingali makab-ot ang kalamdagan ug hingpit nga Nirvana. Dakong kalagmitan, ang usa ka tawo kinahanglang moagi ug kapid-an ka mga reinkarnasyon aron mabayran ang iyang dakong natingub nga karma. Alang sa tinuong nga mga manununod sa Budhismo, ang maong relihiyon usa ka pilosopiya sa moralidad ug etika, giputos sulod sa usa ka kinabuhi sa pagsalikway sa garbo sa kaugalingon. Apan, sa Budhismo, ang kamatuod dipangtawo ug dili malambigiton; busa, dili kini mahigugmaon. Wala lamang gitan-aw ang Dios ingon nga ilusyon, apan, sa paghilis sa salas ngadto sa dili moral nga sayup ug pinaagi sa pagsalikway sa tanang materyal nga kamatuod isip usa ka Maya (“ilusyon”), bisan kita mismo mawal “ang atong kaugalingon.” Ang personalidad mismo nahimong ilusyon.
Kon pangutan-on giunsa pagsugod sa kalibotan, kinsa/unsa ang naglalang sa uniberso, ang Budha gikaingon nga tak-om tungod kay sa Budhismo walay sinugdanan ug walay kataposan. Hinuon, adunay walay kataposang panaglibot sa pagkatawo ug kamatayon. Makapangutana ang usa ka tawo unsa nga matang sa Iyang Pagkasiya ang naglalang kanato aron mabuhi, moantos sa hilabihan nga sakit ug kasakit, ug unya mamatay sa balik balik? Makapahinuklog kini sa usa ka tawo, unsay pulos, nganong manginlabot pa man? Ang mga Cristohanon sayod nga gipadala sa Dios ang Iyang Anak aron mamatay alang kanato, kausa, aron dili kita mag-antos sa walay kataposan. Gipasal Niya ang Iyang Anak aron pagpahibalo kanato nga wala kita nag-inusara ug kita gihigugma. Ang mga Cristohanon sayod nga adunay labaw pa sa kinabuhi kay sap ag-antos, ug mamatay, “…apan gipadayag na ron pinaagi sa pagpakita sa atong Manluluwas, si Cristo Hesus, nga maoy nagguba sa kamatayon ug nagdala ngadto sa kinabuhi ug pagka-imortal ngadto sa kahayag pinaagi sa ebanghelyo” (Ikaduhang Timoteo 1:10).
Ang Budhismo ngatudlo nga ang Nirvana maoy kinatas-ang kahimtang sa usa ka nilalang, usa ka kahimtang sa putli nga nilalang, ug kini makab-ot pinaagi sa mga pamaagi nga nagdepende sa usa ka tawo. Ang Nirvana wala nagsunod sa makatarunganong pagpatin-aw ug kataronganong pagkahan-ay ug busa dili mahimong itudlo, ni maamgohan. Sukwahi sa pagpanudlo ni Hesus mahitungod sa langit, mas espisipiko. Gitudloan kita niya nga ang atong pisikal nga mga lawas mamatay apan ang atong mga kalag mokayab aron makauban Kaniya sa langit (Marcos 12:25). Ang Budha ngatudlo nga ang mga tawo walay kinaugalingong mga kalag, tungod kay ang kaugalingon sa usa ka tawo o ang iyang ego usa ka ilusyon. Alang sa mga Budhista walay maluluy-ong Amahan sa langit nga nagpadala sa Iyang Anak aron mamatay alang sa atong mga kalag, alang sa atong kaluwasan, aron paghatag ug dalan alang kanato aron makab-ot ang Iyang himaya. Sa kataposan, maoy hinungdan nganong ang Budhismo kinahanglang isalikway.
English
Unsa ang Budhismo ug unsay gituohan sa mga Budhista?