Pangutana
Unsa ang kasaysayan sa Cristianismo?
Tubag
Ang kasaysayan sa Cristianismo maoy kasaysayan sa sibilisasyon sa Kasadpan. Ang Cristianismo adunay tinanan nga makaylapong impluwensya sa kinatibuk-ang katilingban - alampat, sinultihan, politika, balaod, kinabuhi sa panimalay, petsa sa kalendaryo, musika, ug ang ang atong dagan sa hunahuna nahatagan ug bulok sa Cristohanong impluwensya duolan sa duha ka milenyo. Busa, ang asoy sa iglesya, mahinungdanon nga mahibaloan.
Ang Sinugdanan sa Iglesya
Ang iglesya nagsugod 50 ka adlaw human sa pagkabanhaw ni Hesus (c. A.D. 30). Misaad si Hesus nga Iyang pagatukoron ang Iyang iglesya (Mateo 16:19), ug sa pagkunsad sa Balaang Espiritu sa adlaw sa Pentecostes (Buhat 2:1 – 4), ang iglesya – ekklesia (ang “panon nga tinawag aron maglahi) – opisyal nga nagsugod. Tulo ka libo ka tawo ang miresponde sa wali ni Pedro anang adlawa ug mipili pagsunod ni Cristo.
Ang unang mga kinabig sa Cristianismo mao ang mga Judio ug mga proselita (kinabig) ngadto sa Judaismo, ug ang iglesya nasentro sa Herusalem. Tungod niini, ang Cristianismo giisip sa sinugdanan nga usa ka Judiong sekta, susama sa mga Pariseo, sa mga Saduseo, o sa mga Essenes. Apan, kun unsa ang gipangwali sa mga apostoles lahi kaayo sa gipangtudlo sa ubang mga Judiong pundok. Si Hesus mao ang Judiong Mesiyas (ang dinihugang Hari) nga mianhi aron pagtuman sa Balaod (Mateo 5:17) ug maghimo ug Bag-ong Kasabotran base sa Iyang kamatayon (Marcos 14:24). Kini nga mensahe, uban sa pasangil nga ilang gipatay ang ilang kaugalingong Mesiyas, nakapasuko sa daghang mga Judiong pangulo, ug ang uban, sama ni Saulo nga taga Tarsus, mihimo ug lakan aron mapapas “Ang Dalan” (Buhat 9:1 – 2).
Sakto ra gayud nga moingon nga ang Cristianismo nakagamot diha sa Judaismo. Ang Daang Tipan nagbutang sa patukoranan alang sa Bag-ong Tipan, ug dimahimo nga masabtan sa kinatibuk-an ang Cristianismo kung walay igong kahibalo sa Daang Tipan (tan-awa ang mga balasahon sa Mateo ug Hebreo). Ang Daang Tipan nagpasabot sa pagkakinahanglanon sa Mesiyas, nagbaton sa kasaysayan sa katawhan sa Mesiyas, ug nagtagna sap ag-abot sa Mesiyas. Nan, ang Bag-ong Tipan, mahitungod sa pag-abot sa Mesiyas ug sa Iyang buhat arong pagluwas kanato gikan sa sala. Sa Iyang kinabuhi, natuman ni Hesus ang lapas 300 ka mga propesiya, nagapamatuod nga Siya ang gipaabot sa Daang Tipan.
Ang Pagtubo sa Unang Iglesya
Dili pa dugay human sa Pentecostes, ang mga pultahan sa iglesya giabli alang sa mga dili Judio. Ang ebanghelista nga si Felipe misangyaw sa mga Samaritanhon (Buhat 8:5), ug daghang kanila ang mitoo ni Cristo. Si apostol Pedro misangyaw ngadto sa Gentil nga panimalay ni Cornelio (Buhat 10), ug sila, usab, nakadawat sa Balaang Espiritu. Si apostol Pablo (ang kanhiay maglulutos sa iglesya) mipakaylap sa ebanghelyo sa tibuok Grieygong-Romanhong hinsakupan, nakaabot kutob sa Roma mismo (Buhat 28:16) ug posibleng hangtod sa Espanya.
Sa A.D. 70, ang tuig nga nahugno ang Herusalem, kadaghanan sa mga balasahon sa Daang Tipan nakumpleto ug naglibot taliwala sa mga kasimbahanan. Sa sunod nga 240 ka-katuigan, gipanglutos ang mga Cristohanon sa Roma – usahay sinulagma, usahay agig mando sa panggamhanan.
Sa ikaduha ug ikatulong mga siglo, ang simbahanong kapangulohan mas nag-anam kahimong herarkiyanhon sa dihang misaka ang ilang gidaghanon. Pipila ka mga erehiya ang nabutyag ug gisupak niadtong tungora, ug ang kanon sa Bag-ong Tipan gikasabotan. Ang Paglutos nagpadayong nagkakusog.
Ang Pagsulbong sa Iglesya Romana
Sa A.D. 32, ang Romanhong Emperador Constantine miangkon nga nakasinati ug pagkakabig. Mga 70 ka tuig ang milabay, panahon sa paghari ni Teodosio, ang Cristianismo nahimong opisyal nga relihiyon sa Romanong Imperyo. Ang mga obispo gihatagan ug mga dapit sa kadungganan sa panggamhanan, ug sa A.D. 400, ang mga termino nga “Romano” ug “Cristiyano” halos magkasingkahulogan.
Nan, human kang Constantine, ang mga Cristohanon wala na gipanglutos. Miabot ang panahon, ang mga pagano na ang gipanglutos gawas kon sila “makabig” sa Cristianismo. Ang maong pinugos nga mga pagkabig misangpot sa daghang mga tawo nga misulod sa simbahan nga walay tinuod nga kausaban sa kasingkasing. Ang mga pagano midala sa ilang mga diosdios ug mga tuotuo nga ilang naandan, ug nausab ang iglesya; mga imahen, detalyado nga arkitektura, mga panaw-duaw, ug ang pagmahal sa mga santos gidugang sa kayano sa unang simbahanong pagsimba. Hapit sa samang higayon, ang ubang mga Cristiyano miatras gikan sa Roma, gipili ang pagpuyo nga nag-inusara ingon nga mga mongha, ug ang bunyag sa masuso gipaila isip paagi sa paghugas sa orihinal nga sala.
Sa paglabay sa mosunod nga mga kasiglohan, pipila ka nga simbahanong konseho ang gipahigayon sa pagsulay pagtino sa opisyal nga doctrina sa iglesya, aron pagsaway sa mga pagpasulabi sa klerigo, ug aron paghimog kalinaw tali sa mga nakiggubat nga mga panig. Samtang nagkahuyang ang Romanong Imperyo, nagkagamhanan ang iglesya, ug daghang mga dili pagkasinabtanay ang mitumaw tali sa mga kaiglesyahan sa Kasadpan ug niadtong atua sa Sidlakan. Ang Kasadpang (Latin) iglesya, nga nakabase sa Roma, miangkon ug apostolikong kagamhan sa tanang mga kaiglesyahanan. Ang obispo sa Roma nagsugod naman gani ug tawag sa iyang kaugalingon nga “Papa” (ang Amahan). Wala nakauyon niini ang mga Sidlakang (Grieygo) iglesya, nga nakabase sa Constantinople. Ang teolohikanhon, politikanhon, pamaagianhon, ug pinulonganhong pagkabahin kining tanan maoy mitampo sa Dakong Pagkabahinbahin niadtong 1054, kon diin ang Iglesya Romana Catolika (“Malukpanon”) ug ang Iglesya Ortodokiya sa Sidlakan gitiwalag ang usag-usa ug giputol ang tanang kalambigitan.
Ang Tunga-tungang Katuigan
Panahon sa Tunga-tungang Katuigas sa Europa, ang Iglesya Romana Katolika nagpadayon paghupot sa gahom, inubanan sa mga santo papa nga nagaangkon ug kagamhan sa tanang ang-ang sa kinabuhi ug nagkinabuhi sama sa mga hari, Korapsyon ug kahangol diha sa simbahanong kapangulohan kuyanap. Gikan sa 1095 ngadto sa 1204 ang mga santo papa niduso ug madugo ug gasto nga mga crusada alang sa pagpakiglimbasog aron pag-abog sa mga pagsakop sa mga Muslim ug himoong gawasnon ang Herusalem.
Ang Repormasyon
Latas sa katuigan, pipila ka mga tawo ang misulay pagtawag sa pagtagad sa teolohikanyon, politikanhon, ug tawhanong katungod nga mga pagpasulabi sa Iglesya Romana Katolika. Ang tanan gipahilom sa usa o laing paagi. Apan sa 1517, usa ka Aleman nga monghe nga ginganlag Martin Luther mibarog batok sa simbahan, ug ang tanan nakadungog. Uban ni Luther miabot ang Protestanteng Repormasyon, ug ang Tunga-tungang Katuigan gitapos.
Ang mga Repormador, apil si Luther, Calvin, ug Zwingli, nagkalahi sa mga daghang detalyadong punto sa teolohiya, apan makanunayon sila sa ilang pagpahimug-at sa kinatas-ang kagamhan sa Biblia ibabaw sa tradisyon sa simbahan ug sa katinuoran nga ang mga makasasala naluwas sa grasya pinaagi sa pagtoo lamang gawas sa mga buhat (Efeso 2:8 – 9).
Bisan ang Catolisismo nakabalik sa Europa, ug misunod ang sumpay-sumpay nga mga gubat tali sa Protestante ug mga Catoliko, madaugon nga nabungkag sa Repormasyon ang gahom sa Iglesya Romana Catolika ug nakatabang pag-abli sa pulatahan ngadto sa modernong panahon.
Panahon sa mga Misyon
Gikan sa 1790 ngadto sa 1900, ang iglesya nagpakita ug wala pa sukad makita nga interest sa pagpamuhat sa misyonaryo. Ang kolonisasyon nag-abli sa mga mata ngadto sa panginahanglanon sa mga misyon, ug ang industriyalisasyon nakahatag sa katawhan ug panalapianong kakayahan nga mapundohan ang mga misyonaryo. Ang mga misyonaryo milibot sa kalibotan aron pagsangyaw sa ebanghelyo, ug ang mga kasimbahanan natukod sa tibuok kalibotan.
Ang Modernong Iglesya
Karon, ang Iglesya Romana Katolika ug ang Ortodokiyang Iglesya sa Sidlakan naghimong mga lakang aron ayohon ang ilang naguba nga kalambigitan, mao pod usab ang mga Katoliko ug mga Lutherans. Ang ebanghelikanhong simbahan lig-on sa pagkamakinaugalingon ug nakagamot pag-ayo sa teolohiya sa reporma (Reformed Theology). Makita usab sa iglesya ang pagsulbong sa Pentecostalismo, ang karismatikong kalihokan, ecumenismo, ug lainlain nga mga kulto.
Unsay Atong Makat-onang gikan sa atong Kasaysayan
Kung wala kitay nakat-onan gikan sa atong simbahanong kasaysayan, angay natong ilhon bisan na lang ang kamahinungdanon sa pagtugot “sa pulong ni Cristo nga magpuyo diri kanato sa kadagaya” (Colosas 3:16). Ang matag-usa kanato responsible nga mahibalo unsa ang gisulti sa Kasulatan ug magkinabuhi niini. Sa dihang ang iglesya makalimot unsa ang gitudlo sa Biblia ug dili magtagad unsay gitudlo ni Hesus, maghari ang kagubot.
Daghan ang mga kasimbahanan karon, apan usa lang ang Ebanghelyo. Mao kini “ang pagtoo nga sa makausa ug alang sa tanan gisalig sa mga gipakabalaan” (Judas 3). Angay tang mag-ampong sa pagpreserbatr sa maong pagtoo ug ipasa kini nga walay giusab, ug ang GINOO magpadayon pagtuman sa Iyang saad pagtukod sa Iyang iglesya.
English
Unsa ang kasaysayan sa Cristianismo?