Epulilo:
Kuli Suku?
Etambululo:
Nda kuli Suku limwe pokati kapulilo a syata hao anene omunu a tela oku linga. Ovisimilo vya tyamela ku Suku vyalwa, pwãyi oku tambulula kepulilo nda he kuli Suku, li kisika capyãla okuti akukutu amwe año atitotito ka a tela kwenda cambatavo ovisimilo vyalwa kumwe lolondimbukiso vyaco. Oku teta onimbu pamwe oku sulako, evi tu lete voloseteko vyomanu, lovuloño woku kulihĩsa lovihandeleko, lovukulihĩso wolondunge kwenda vesapulo, vi tu twala ketambululo lya swapo lyokuti: oco, kuli Suku.
Olonjanja vyalwa okuti epulilo eli li lingiwa ndomo: ”Ove o tela oku lekisa okuti kuli Suku?” Ocitangi ceci okuti, osimbu okuti ocili vocalyo mwele caswapo, oku ci vanjela pãla kakuli cimwe ci lekisiwa, nda ka tu kulihĩsa evi tu lete. Oco ci kasilili okuti kolonjo vyakanga, oco va yike ombangulo, ka va kisika oseteko ya swapo; pomangu yaco, va vanja va kulihĩsa “atatahayi a soka a pita pokati” kwenje va kwama eci ci kasi “ocipepi leci ci pita.”
Oku kisika “ondimbukiso”ya Suku okuti lomwe omunu o tela oku yi likala hesungako. Ndaño mwele vomwenyo weteke leteke hacoko oco ovina vi lingawa. “Oku sanga” alinga loku “a tava” ca litepa calwa. Aliyowiso a liyika ka a ka tela oku tavisa vana ka va yongola ale oku tava. Komunu wa likapela ale oku patãla haku lekisako “uvangi” umwe ndaño mwele uvangi waco u tavisa vosi. Eci omunu eye mwele a sima cikwete esilivilo lya velapo okuti ocili cikwavo ca sangiwa ci sule.
Eci ci lomboloka okuti onepa yimwe “yekolelo” yi sukiliwa – kwenje ha cimweko ci tyamela lika koku kulĩha nda he Suku hako a kasi. Ukũlihiso wa swapo u pitahãla enyango pamwe okumĩa kwetu. Epukulo kwenda atatahãyi a imĩla kovisimilo vyale vi vengisa, vi tatamisa ovisimilo vyetu. Otembo yosi ku ka kala epuluvi pamwe ekambelo limwe pokati keci etu tu tela “oku kuliha” leci etu twa “kolela”. Eci ci lingiwavo kwava ka va kolela kwenda kwava va kolela. Etu ka tu tela pamwe oku kuliha ondongosi yovina vi sangiwa olonjanja vyosi tu tumãla komangu, pamwe tu lya okulya kumwe, ale oku londa olosikata. Ovilinga vyaco evi vyosi vi lekisa oseteko yimwe yekolelo. Etu tu linga cimwe ndaño ka twa ci kulihile, pwãyi tu ci lingila omo lyeci twa kuliha. Eli olyo esĩla lyekolelo Lyembimbiliya li kongelavo ekolelo lyokuti kuli Suku. Tu kolela eci ca kulihĩwa loku tu twala koku linga cimwe ndaño ocili okuti elomboloko tu kasi lalyo ka lya swilepo (Va Heveru 11:6).
Nda o limbuka ale ku limbuka Suku, oku nõla kwaco ku kapamo ekolelo. Oku kolela Suku ka ku sukila ekolelo lyupeke (Yoano 20:29), haymo lumwe ka li tela oku velapo epanamãlo lĩvi.(Yoano 5:39-40). Evi vi pamisa ekolelo vievi: oseteko yomanu, okusima ciwa, kwenda olondimbukiso ka vya longisiwile pamwe vyucitilwe kwenje vyosi yavyo vi kwatisa oku tambulula kepulilo nda he kuli Suku?
Kuli Suku? – Oseteko Yomanu
Oku livangula kweci ca tyama nda he kuli Suku nda ndati olonjanja vyalwa okuti ku fetikila kovovangi ocili. Eci cikwete esunga lyaco pwãyi mwaco omu hamoko omanu va sole oku linga. Lomwe omunu o fetika cimwe kwenje ka sokolwile eci a kwama, kwenje o talamela oku kwama cimwe cangiliyiwa ño ndocikwata ka ci popi haco ka cikwete olondunge osimbu handi ka angiliyile ocisimilo caye. Omanu va lombolola omwenyo loku vanja pamwe oku kwama eci ca va ñwala. Kwenje oku vanja kekalo lya Suku kwa sesamelele oku fetika loloseko. Noke, nda citava okuti tu talavaya lukulihiso wolondunge oku kulihisa ovisimilo vyaco.
Ondimbukiso yokuti kuli Suku yi sangiwa voseteko yomanu eteke olyo eteke. (Va Roma 1:19-20; Osamo 19:1; Ukundi 3:11). Eci ci kongelavo esunguluko lyovutima ka li longisiwa. Eci ci lingiwavo kolwali lu letiwe hawo wa tu ñwala. Omwenyo womanu u kisika oku tava okuti ocili, olukonyo, ocisola, esuvu, ohenda, uvi la viñi viñi, vya linga ocili kwenda vikwete elomboloko. Onepa yinene yomanu vokwenda kwesapulo lyolwali ya tekelele calwa koku tava ya velelepo koku lwa okuti ava va vanja lika kovina vyetimba ci sule.
Ocili okuti oloseteko vyetu ka vi lingi ondimbukiso yi mãla pamwe yoya. Pomangu yaco, Suku o talavaya lokulisitulula olumwe (Esituluilo 3:20). Oloseteko vya syata vi yongola oku vetiya elinga lyokuti twa sesamela oku vanjiliya pamwe oku sanda atambululo a vokiyiwako (Mateo 7:7-8). Vosi vana va kasi lonumbi pamwe va pembula ekovongo lya Suku ka va kwete etatelelo lyonumbi. (Va Roma 1:18; Osamo 14:1)
Kuli Suku? – Ukũlihiso wolondunge vyomunu
Kuli ovisimilo vitatu vinene vyukulihiso vya tyamela kondaka eyi nda he kuli Suku nda ndati. Ovisimilo vyaco vyevi: catete ca tyamela kukulihiso wolwali wosi; cavali ca tyamela kelombolwilo lyoviluvo kwenda kesulilo lyavyo; catatu calombolwilo a tyamela kovituwa viwa.
Ocindekase catete ca tyamela kukulihiso wolwali wosi ca kapako ocihandeleko cekoka kwenda elinga. Elinga olyo elinga esulilo lyekoka limwe, kwenje ekoka olyo ekoka elinga lyekoka limwe lyokonyima. Haymo lumwe ulala waco wakoka ka citava okuti wenda otembo yenda hu konyima momo nda hacoko ulala waco nda lalimwe eteke wa fetikile. Ukũlihiso wolondunge u kisika cimwe ca kala ale tunde nunde kwenje vocalyo mwele helingako lyocina cimwe cikwavo. Olwali lwetu, ca leluka oku ci limbuka okuti ha wendikoño hũ ale ka lu kwete ekoka. Ukũlihiso wolondunge u lekisa Suku: u ka lulikiwile, oseteko hũ yovina vyosi vikwavo, Ekoka Lyatete lyelete lyetu.
Ocindekase ca tyamela kelombolwilo lyoviluvo kwenda kesulilo lyavyo, ci kulihisa esĩla pamwe ociseveto colwali. Olohongele vinene vyolombungululu, esokiyo lyekumbi, o DNA pamue o ADN yetu, lotuvimatamata tulikasilili – ovina vyosi evi vyeca elombolwilo lyokuti vyangiliyiwa mwele locipango. Unene wocitwa caco eci wa pama mumwe okuti ndaño mwele vana va panamãla londaka yokuti ka va kolela Suku va sanga ovitangi poku lombolola utungi.
Lacimwe ca tyamela kovimatamata vititotito vyetimba pamwe olongusu vi lekisa okuti ovyo vya sesamelele oku angiliyiwa ndomo vi kasi. Haymo lumwe nda ovyo ka vya kale mwele ndomo vi kasi, ovina vi kwatiwa pamwe vyevi vi lambiwa – kwenda omwenyo – nda ka vya teliwile, nda ka vi kasi. Akũi lakũi ovina volwali ka vi pongoloka vi sokiyiwa leloñoloho limwe ka li tu lomboloka, cosi eci oco citave okuti ku kala omwenyo wamamako ño. Uloño woku lilongisa lovihandeleko, lalimwe eteke wa kulihĩsile pamwe oku lombolola omwenyo u tunda kweci hamwenyoko, haimo lumwe kuli emoleho ocipikipiki lyohongele yovimatamata vyapwiya. Ocisoko colonoño ci lilongisa ovituwa loviholo vyomanu vokosimbu va mõla olondaka vocimano viti: ”Ame ulo palo” nda ca lekisa elinga limwe lyolondunge. Osimbu ovina vyenda ndomo, tu sanga okuti o DNA pamwe o ADN yomanu yi lekisa utungilo u pitahãla calwa uloño womanu olonoño vya velapo. Kwenje ocilemo cuvangi owu, ocili camela kocisimilo ca umwe Onungi Ukwalondunge – Suku – ndelombolwilo.
Ocindekase calombolwilo a tyamela kovituwa viwa ci lombolola ovisimilo ndeci uwa lũvi, ovituwa viwa la viñi viñi. Ci limbukiwa okuti olombangulo vya loña “kweci ca sesamelele oku kala” ha ci tyamela lika “kweci ci kasi”. Ovihandeleko vya tyamela kovituwa viwa, vya litepa calwa lasokolwilo ka a kwete ongecelo hao a liyongwila lika ciwa ovo mwele, eci ca litepa calwa leci nda ci lavokawa koviluvo vyamako ka vi yongola oku lisima lika ovo mwele. Ocisimilo cokuti omanu va ka simi lika cetimba pwãyi va sima covutima, va sima colondunge, ocisimilo caco ci komõhisa. Hacoko lika, ovihandeleko vinene vyovituwa viwa vi kasi loku amamakoño vokwenda kwesapulo lyomanu kwendavo voviholo vyolofeka.
Kovaso yaco, olombangulo vya tyamela kovisimilo vyovituwa viwa, vi tu twala kenyaha. Ale ovisimilo vyovituwa viwa vi kasi ño vutima womunu omo lyaco ka vya lombolokele, ale vya sesamela oku sevetiwa kocindekase cimwe ka ci pongoloka. Oseteko yomanu ka yi tava kokwoya kwondaka yi popya hati ovituwa viwa ka vi lomboloka cimwe. Elombolwilo lyesunga momo nye omanu va simila volondaka vyovituwa viwa loku sandeka pamwe oku litepela ovisimilo vyovituwa viwa, ocihandeleko cocili covituwa viwa ca eciwa Lukwakutunga Ovihandeleko Vyovituwa viwa, ca lomboloka okuti Suku.
Kuli Suku? – Elomboloko Lyomunu
Ovisimilo vya sunguluka twa sanga konyima oku kilu vya vetiyiwa lovokulihiso. Asokolwilo ndeci Big Bang a lekisa loku sulako mwele, ocili celomboloko lyolwali lumwe wa sovwiwa, halwaliko wenda hu. Mumosi hamo lociseveto co ADN pamwe o DNA. Ovindekase ndomo vya kulihĩwa tunde kunyitiwe vyeca ekolelo kocisimilo Cusovoli wembimbiliya kwenje ci lipatãla lalombolwilo akwavo ndeci olwali lwenda ño hu pamwe epondolo lyoku sima okuti oviluvo vya tungiwa oku upisila kweci ci lambiwa pole ka ci kwete omwenyo.
Ocipama cukulihiso ci lilongisa oku kala, loku linga, loku tuwa kwomanu,(Archaeology – Arqueologia) lacovo ci kwatisa Embimbiliya. Omanu, ovipito, kwenda ovitumãlo vya tukwiwa Vovisonehwa, vya pitulwiwa loku lombolwiwa lolonoño vyolwali. Vyalwa pokati kevi vya sangiwa vya moleha kovaso yava ka va kolelele EmbImbiliya va sawula vati eci ci popia Embimbiliya ka ci koleliwa ocina caño.
Esapulo kwenda eci ca sonehĩwa, konele yavo, lavyovo vimba uvangi wokuti kuli Suku. Cimwe povindekase, oku tata oku seleka, oku vetatela Embimbiliya: epondolo lyetu lyoku konomwisa Ovisonehwa toke koloneke vi lisungwe levi ovina vya lingiwa, ceca ocili uvangi kweci Embimbiliya li lombolola. Ekoka,ongangu ya va Yundeya kwenda Vakwakilistu voku kala, loku linga, loku tuwa kwomanu, lovocisietululo covituwa (morality-moralidade), lomoko yomanu (human rights – direitos humanos) kwenda loku citiwa kwo uloño wokaliye woku lilongisa lovihandeleko (modern science – ciencia moderna) vi lekisa longusu yalwa ombangulo yimwe yi likwata locili.
Kuli Suku? – Suku Vokwetu
Ocisoko oco ocisoko cokonyima ca linga ocimaho cinene celilongiso kwendavo osapi yolohulukãyi vyalivulu. Haymo lumwe, elinga lyokuti kuli Suku li lekisiwa londongosi yalwa, lomanu valwa voloseteko vyavo mwele. Citava okuti ci tĩla oku lekisa kuvakwele okuti ove wa sanjuka pamwe wa sumuluha, pwãyi elinga eli ka li pongolola esanju pamwe esumuluho okasi lalyo. Eci ka ca lombolokele okuti eci ci pita vutima womunu ci velapo pamwe ci pitahãla ocili ci letiwe, pwãyi ocili ca tatama olonjanja vyalwa okuti cikwete ekwatiso pamwe ekoliso lyoloseteko vyomunu lomunu, ca lomboloka okuti cci ci pita lomunu eye mwele. Ovimwenyo vya pongolwiwa, ovilinga vya sanga epongoloko, kwenda etambululo kolohutililo, vyosi evi vya linga onepa yelomboloko lyetu lyokuti kuli Suku.
Onjila yimwe yulika yocili ya lingavo onjila yi tu twala koku kuliha okuti kuli Suku kwendavo okuti ocipango ca Suku okuti omanu vosi va seteka onjila yaco. Suku weya Eye mwele volwali ndomunu (2 Va Korindo 4:6) oco etu tu kwate ukamba Laye (Yoano 14:6). Ava vosi va vanjiliya ocili Suku, Vo sanga (Mateo 7:7-8) kwenje esulilo lyaco ekalo lyEspilitu Sandu otembo yosi. (Yoano 14:26-27)
Omo lyaco, epulilo nda kuli Suku?, ka li tela oku tambulwiwa locili ca swapo, pwãyi etu tu tela oku vanja kocilemo colondimbukiso vi lekisa okuti Eye o kasi. Oku tava okuti kuli Suku, henangako limwe lyekolelo lyeciwa vowelema. Enanga limwe lyeciwa lekolelo loku tunda vowelema loku iñila vohondo yimwe muli ocinyi ca twa ciwa omo ovina vyosi vi letiwe ciwa.
English
Kuli Suku?