Fehu’i
Ko hai ‘a Sisu Kalaisi?
Tali
Makehe mei he fehu’I koia pe “’Oku ‘iai ha ‘Otua?” ko e tokosi’i pe ‘oku nau faka-fehu’ia pe ‘oku ‘iai ha taha ko Sisu Kalaisi. ‘Oku ‘iai ‘a e tui ia mo hono tali ko Sisu ia ko e tangata mo’oni pe ia, na’e lue holo ‘I mamani ‘I ‘Isileli ‘I he ta’u ‘e 2000 kuohili. Ka ‘oku kamata ‘a hono tipeiti’i ‘ona ia ‘I he taimi koia ‘oku fai ai ‘a e sio ki he kaveinga fekau’aki mo e puipuitu’a kakato ‘o Sisu. ‘I he ngaahi fai’anga lotu lalahi ‘oku nau ako’i ai ko Sisu ko e palofita pea mo e faiako lelei pea ko e tangata anga-faka’otua. Ka ko e palopalema ia, he ‘oku fakaha mai ‘e he tohitapu ia ko Sisu ‘oku mahino na’e to e mahulu ange ia ‘I ha palofita, pe faiako lelei, pe ko ha tangata ‘oku anga faka-‘Otua
Na’e tohi ‘e C.S. Lewis ‘I he’ene tohi koia Mere Christianity : “ ‘Oku ou feinga heni ke ta’ofi ha taha ‘I ha’ane lea’aki ‘a e ngaahi lea vale ‘oku fa’a he’aki ‘e he kakai fekau’aki mo ia [Sisu Kalaisi]: Kuo u maau ke tali ‘a Sisu ko e faiako faka-molale lahi ia, ka ‘oku ‘ikai ke u tali ‘a ‘ene pehee ko e ‘Otua ia.’ Ko e me’a ia ‘e taha ‘oku ‘ikai totonu ke tau lea’aki. Ko e tangata ‘ata’ata koia te ne lea’aki ‘a e me’a na’e lea’aki ‘e Sisu ‘e ‘ikai ko ha faiako-fakamolale lahi ia. Ko e tokotaha ‘e lea pehee, ka ‘ikai pe ‘oku mahei – ‘o tu’unga tatau mo ha tangata ‘oku ne tala ko e fo’imoa moho’ota ia- pea ka ‘ikai ko e tevolo ia ‘o Heli. Kuopau ke fai ho’o fili. He ko e tangata ko eni, kapau na’e, pea ‘oku kei hoko ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua, pea ka ‘ikai ta ko e tangata vale pe ko ha me’a ‘oku to e koviange. Te ke taataapuni ia ‘o talaange ‘oku vale, te ke ‘anuhi ia pea fakapoongi ia he ko e temenio; pe te ke tomape’e ‘I hono lalo va’e ‘o ui ia ko ho ‘Eiki mo ho ‘Otua. Ka e ‘oua mu’a te tau ‘omi ha fa’ahinga fakakaukau maumau taimi ‘o pehe koia ko e tangata faiako lelei. He na’e ‘ikai ke ne tuku mai ‘a e fili koia ke ‘ata kia kitaua. Na’e ‘ikai ke ne palani pehee.”
‘Aia, Na’e pehee nai ‘e Sisu ko hai ia? Na’e pehee nai ‘e he tohitapu ko hai ia? ‘Uluaki, tau vakai ki he ‘u folofola ‘a Sisu ‘I he tohi ‘a Sione 10:30, “Ko au mo e tamai ‘oku ma taha.” ‘I he ‘etau ‘uluaki vakai kiai, ‘e ngalingali ia ‘oku ‘ikai ke ne pehee mai ko e ‘Otua ia. Kaikehe, ‘I he’etau vakai koia ki he tali ‘a e kau Siu ki he’ene lea, “’Oku ‘ikai ke mau tolo maka’i koe ko e ‘uhii ko e ‘uuni me’a ni,’ ko e tali ia ‘a e kau Siu ‘ka ko e ‘uhi ko ho’o fie ‘Otua, he ko koe, ko e tangata pe, ‘oku ke lau ko e ‘Otua”’ (Sione 10:33). ‘Oku ma’u ‘e he kau Siu ia ‘a e mahino ‘o pehee, ‘oku tala ‘e Sisu ko e ‘Otua ia. ‘I he ngaahi veesi ko eni, na’e ‘ikai pe ke fakatonutonu atu ‘e Sisu ‘a e kau Siu ke ne pehee atu “ Na’e ‘ikai ke u tala atu ko e ‘Otua au.” ‘Aia ‘oku ha mai ai na’e ‘uhinga pe ‘a Sisu ko e ‘Otua ia ‘I he’ene pehee, “Ko au mo e tamai ‘oku ma taha” (Sione 10:30). Sione 8:58 ko e to e fakataataa ia ‘e taha: “’Oku ou talaatu ‘a e mo’oni,’ Ko e tali ia na’e fai ‘e Sisu, ‘kimu’a pea fanau’i ‘a ‘Epalahame, ‘Oku ou ‘iai pe!”’ Pea na’e to e to’o ai ‘e he kau Siu ‘a e maka ‘o ‘ai ke tolomaka’i ai ‘a Sisu (Sione 8:59). ‘I hono fakaha koia ‘e Sisu ia ‘o pehee “’Oku ou ‘iai pe” ko e fo’i tala fakapatonu hangatonu mai ia ‘o fakatatau ki he fuakava motu’a ko e hingoa ia ‘o e ‘Otua (‘Ekisotosi 3:14). Ko e ha nai e me’a na’e to e ‘ai ai ke tolo maka’i ‘e he kau Siu ‘a Sisu, kapau na’e ‘ikai ke ne lea’aki ‘e ia ha me’a ‘oku nau tui ko e lea fie’otua, ‘o pehee na’a ne tala ko e ‘Otua ia?
Sione 1:1 ‘oku ne pehee mai “Pea na’e ‘Otua ‘a Folofola.” Sione 1:14 ‘oku pehee “Pea na’e hoko ‘a e folofola ko e kakano”. Na’e fakaha foki ‘e he akonga koia ko Tomasi kia Sisu, “Ko hoku ‘Eiki mo hoku ‘Otua (Sione 20:28). Na’e ‘ikai ke fakatonutonu ia ‘e Sisu. Na’e to e fakamatala’i foki ‘e he ‘aposetolo ko Paula ‘a Sisu ‘o Pehee, “…… ko hotau ‘Otua lahi mo Fakamo’ui, Ko Sisu Kalaisi” (Taitusi 2:13) Ko e tamai ko e fakamo’oni ia ‘o e totonu taha fekau’aki mo Sisu, “ Ka ko e me’a ki he ‘Alo na’a ne folofola ‘o pehee, ‘Ko ho taloni, ‘e ‘Otua, ‘e laui kuonga pea ta’engata, pea ko e faitotonu ‘a e mafimafi ho pule’anga.” ‘I he ngaahi palofisai koia ‘i he fuakava motu’a, na’e fakaha ai ‘a e ‘Otua ‘a Kalaisi, “Pea kia kitautolu, ‘e fanau’i mai ha ki’i valevale, ma’a kitautolu ko e ‘Alo kuo foaki, pea ‘e ‘I hono uma ‘a e pule’anga. Pea ‘e ‘iloa ia ko e tokotaha fai fale’i ma’ongo’onga, ko e ‘Otua Mafimafi, ko e Tamai Ta’engata, ko e Pilinisi ‘o e Melino” (‘Isaia 9:6).
Ko ia ai ko e fo’I fakafekiki koia ‘a C.S.Lewis ‘o pehee, ‘oku tui ia ko Sisu ia ko e faiako lelei pe ia, ‘oku ‘ikai ke lau ia. Na’e e’a mahino pea ta’e toe fakatalei ‘a hono fakaha ‘e Sisu ko e ‘Otua ia. Kapau leva ‘oku ‘ikai ko e ‘Otua ia, pea ta ko e fu’u tama loi, pea ‘I he’ene pehee leva ‘oku ‘ikai ko ha Palofita ia, pe faiako lelei, pe tangata anga faka-‘Otua. ‘I he ngaahi feinga koia ‘a e kau poto fakaonopooni ke fulihi mo fakamatala mama’o mei he totonu ‘a e lea ‘a Sisu, ‘oku nau pehee ‘e kinautolu ia ko e hisitolia totonu ‘o Sisu” ‘oku ‘ikai ke vavaa tatau ia mo e me’a ‘oku fakaha ‘e he tohitapu fekau’aki mo ia. Ka ko hai kitautolu ke tau fakafekiki mo e folofola ‘a e ‘Otua fekau’aki mo Sisu, ka e pehee ki he me’a na’a ne fai mo e me’a na’e ‘ikai ke ne fai? ‘E anga fefee ha tama poto ‘I ha ta’u ‘e 2000 ki mui ni ia meia Sisu ‘o mahino’i mo ‘ilo’I ‘a Sisu pea mo e me’a na’a ne fai ka e pehee ki he me’a na’e ‘ikai ke ne fai, ‘o laka ange ia ‘ia kinautolu koia na’e nofo fakataha moia, ngaue fakataha moia pea mo ako’i totonu ‘e Sisu (Sione 14:26)?
Ko e ha nai ‘oku fu’u mahu’inga ai ‘a e fehu’i koia fekau’aki mo e hisitolia totonu ‘o Sisu? Ko e ha nai ‘oku mahu’inga ai pe ‘oku ‘Otua pe ta’e ‘Otua ‘a Sisu? Ko e ‘uhinga mahu’inga koia ‘oku tonu ai ‘a e ‘Otua ‘a Sisu, he ko e ‘uhii kapau na’e ‘ikai ke ‘Otua ia, ‘e ‘ikai ke fe’unga ‘ene pekia ‘a’ana ke totongi mo fakatau’aki ‘a e tautea ‘o ‘etau ngaahi angahala ‘a mamani katoa (1 Sione 2:2). Ko e ‘Otua pe ‘e taha ‘oku ne malava ke totongi ‘a e fu’u hia ta’engata pehee (Loma 5:8; 2 Kolinito 5:21). Koia ai kuopau ke ‘Otua ‘a Sisu ia, ka e malava ke ne totongi ‘etau mo’ua. Kuopau ke hoko ‘a Sisu ia ko e tangata ka e lava ke pekia. Ko e fakamo’ui ‘oku ‘ata pe ia ‘o fou ‘I he tui kia Sisu Kalaisi. Ko e ‘Otua koia ‘a Sisu ko e ‘uhinga pe ia ‘e taha ‘oku ne hoko ai ko e hala pe ia ki he fakamo’ui. Ko e ‘Otua e ‘a Sisu na’a ne fakaha ai, “Ko au ‘a e hala, mo’oni pea mo e mo’ui. ‘E ‘ikai ha’u ha taha ki he tamai ta’e fou mai ‘ia au” (Sione 14:6).
English
Ko hai ‘a Sisu Kalaisi?