Fehu’i
’Oku ‘iai nai ha ‘Otua? ‘Oku ‘iai ha fakamo’oni ‘oku ‘iai ha ‘Otua?
Tali
‘E ‘ikai malava ke tau fakamo’oni’I pe ta’e fakamo’oni’I ‘a e mo’oni ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua. ‘Oku pehee ‘e he tohitapu kuopau ke tau tali ‘aki ‘etau tui ki he mo’oni koia ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua. “ He kapau ‘e ‘ikai ke tau tui, pea ‘oku faingata’a leva ke tau fakahoifua ki he ‘Otua, ko e ‘uhii pe he ko e tokotaha kotoa pe ‘oku ha’u kiate ia, kuopau ke ne tui ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua, pea koe ‘uhii ko e tui koia, kuo pau leva ke tapuaki’I ‘e he ‘Otua ‘a kinatolu ‘oku kumi fakamatoato kiate ia” (Hepelu 11:6). Kapau ‘e hoifua pe ‘a e ‘Otua ia mo ne finangalo kiai, ‘e ‘ikai faingata’a kiate ia ke ne ha mai ‘o fakamo’oni’I mai ki mamani katoa ko e ‘Otua mo’ui ia, pea ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua. Ka kapau na’a ne fai ia, ‘e ‘ikai leva ke toe fiema’u ‘a e tui ia. “Pea na’e me’a ange ‘a Sisu kiate ia, ko e ‘uhii kuo ke mamata ‘ia au, kuo ke tui leva; Monu’ia aa ‘a kinautolu ‘oku te’eki mamata ka ‘oku nau tui’” (Sione 20:29).
Kaikehe, ‘Oku ‘ikai ‘uhinga eni ia, ‘oku ta’e ‘iai ha fakamo’oni ‘oku mo’ui ‘a e ‘Otua. ‘Oku ha ‘I he tohitapu, “’Oku fakae’a ‘e he ngaahi hevani ‘a e kololia ‘o e ‘Otua; ‘Oku fakamo’oni ‘a e ngaahi langi ki he mafimafi ‘a e ngaue ‘a hono toukupu’i nima. ‘Oku e’a mai pe ia ‘I he ‘aho mo e ‘aho; pea ‘oku fakaha mai ‘a e poto ‘I he po mo e po. ‘Oku ‘ikai foci ke ‘iai ha lea pe ko ha to’onga lea tu’u fonua ia ‘o kapau ‘e ‘ikai ke tau fanongo ki ha le’o. Ka ko honau le’o ‘oku ongo atu ia ‘o a’u ki he kelekele kotoa, pea ko ‘enau lea ‘oku a’u ia ki he ngata’anga ‘o mamani” (Saame 19:1-4). Vakai ki he ‘u fetu’u, ke mahino foci mo e lahi ‘o e ‘univeesi, siofi mo e ngaahi me’a fakaofo ‘o natula, mamata he faka’ofo’ofa ‘o e too ‘a e la’aa-katoa ‘a e ‘uuni me’a ni ‘oku ne talamai ‘oku ‘iai ‘a e tokotaha fakatupu ko e ‘Otua. Kapau leva ‘oku ‘ikai ke fe’unga ‘a e ‘uuni me’a ni, ‘oku to e ‘iai pe pea mo e fakamo’oni ‘o e ‘Otua mo’ui ‘I hotau ngaahi loto. Koheleti 3:11 tells us, “…ka e ‘uma’a kuo ne ‘ai ‘a ‘Itaniti ki honau ngaahi.” ‘I hotau loto’I loto foki ‘oku tau fakatokanga’I pe mo mahino’I ‘oku ‘iai ‘a e me’a ia ‘oku to e mahulu ange ‘I he mo’ui ko eni, pea mo e tokotaha ‘oku to e mahulu ange ia ‘I he mamani ko eni. ‘E malava pe ke tau faka’ikai’i faka’atamai ‘a e ‘io ko eni, ka ko e ‘afio ‘a e ‘Otua ia ‘ia kitautolu ka e pehee ki hotau ‘atakai ‘oku e’a mata’a’a mai ia. Despite thisKai kehe foci, kuo ‘osi tala pe ‘a e fakatokanga ‘e he folofola, ‘e ‘iai pe ‘a e ni’ihi ia te nau faka’ikai’I ‘e kinautolu ia ‘a e ‘Otua: “‘Oku pehee ‘e he vale ‘I hono loto ,’ ‘Oku ‘ikai ke ‘iai ha ‘Otua ia’” (Saame 14:1). Since the vast majority of people throughout historyKa ko e talu eni foci mei he tu’u ‘a e hisitolia, ko e tokolahi ‘o e kakai,mei he ngaahi matakali, mo e kotoa ‘o e ‘u sivilaise pea mo e ‘u konitineniti kotoa ne nau tui ki nautolu ia ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua mo’ui, pea ‘oku nau tui tokua ‘oku ‘iai ‘a e me’a (pe ko e tokotaha) ‘oku ne fakatupunga ‘a e fo’I tui koia.
’I he to e tanaki atu ko ia ki hono talanga’I fakatohitapu ‘a e ‘Otua mo’ui, ‘Oku ‘iai pe ‘a e ngaahi talanga faka-losikolo. ‘Uluaki, ‘oku ‘iai ‘a e talanga faka’onotolosikolo pe ko e sio ki he natula ‘o e sino ha mai fakamatelie. Ko e founga manakoa taha koia ‘oku fai’aki ‘a e talanga faka’onitolosikolo ko eni ko e founga pe ‘a e ‘Otua ke to e fakamo’oni’i’aki ‘a e mo’oni ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua. ‘Oku kamata pe ia mo e fakamatala fekau’aki mo e ‘Otua ‘o pehee, ko e sino fakamatelie, ka ‘oku ‘ikai ke malava ke fakamatala’i.” Pea fai leva ai ‘a hono talanga’I, ‘o pehee ‘oku mafimafi mo lahi ange kapau na’e ha sino mai ‘a e ‘Otua, ‘I he’ene ta’e ha mai pe e’a mai, pea ko ia ai ko e tokotaha ‘oku tala ko e lahi ia mo e mafi kuopau ia ke ha pe ‘asi mai, pea ta ‘oku ‘ikai ko e ‘Otua tokua ‘a e tokotaha ia ‘oku mafimafi mo lahi taha, pea ko e me’a ia ‘oku fehangahangai lahi mo e tala ‘o e ‘Otua.
Ko e fo’I talanga mo e fo’I fakafekiki hono ua, ko e talanga faka-teleolosikolo. ‘Oku ha ‘I he fo’I talanga faka-teleolosikolo ‘o pehee, ko e ‘uhii ko e fakae’a mai ‘e he ‘univeesi ‘a e fo’I tisaini faka-holomamata, ‘oku ‘iai ai ‘a e tui ‘oku ‘iai ha taha tisaini ma’olunga mo toputapu. Hangee ko eni, Kapau ko e fo’i mamani ia ne lau ngeau ‘a e maile ‘a ‘ene vaofi pe va mama’o mo e la’aa, ‘e ‘ikai ke malava ke ne tokonia mo lava’I ‘a e mo’ui koia ‘oku lolotonga e’a mai he taimi ni. Pea kapau ko e ngaahi ‘elemeniti koia ho tau ‘etimosifia pe ‘atakai ne nau faikehekehe’aki pe ha ngaahi peseti si’I, ‘e fuoloa ha mate ‘a e me’a mo’ui kotoa pe ‘I he fo’I mamani ko eni. Ko e faikehekehe ko ia ‘o ha fo’I ivi polotini ‘e taha, ‘oku fakatupu molekiuli ‘e meimei ko e 1 ‘I he 10243( ‘aia ko e 10 ia ‘o hook atu ai ‘a e fo’I noa ‘e 243). Ko e fo’I selo ‘e taha ‘oku tupu ia mei he ngaahi fo’I ivi molekiuli polotini ‘e lau miliona.
Ko e fakafekiki pe talanga fakalosikolo fika tolu pe ‘oku mo’oni ‘a e ‘Otua, ‘oku ui ia ko e fakafekiki kosimolosikolo. Ko e me’a kotoa pe ne hoko ne ‘iai hono ‘uhinga pe makatu’unga ne hoko ai. Ko e ‘univeesi ko eni, pea mo e kotoa pe ‘iai, ko e ola ia ‘o e me’a ne hoko . ‘Oku ‘iai pe ‘a e me’a ia, na’a ne fakatupunga ‘a e ‘u me’a kotoa ko eni ke hoko mai pe ha mai, pe tupu mai. Ko e taupotu taha pe, ko e mahino koia ‘oku pau pe ‘oku ‘iai ha me’a “ ‘Oku ne ta’e fakatupunga ‘a e me’a ni” ko e ‘uhii ka e malava ke fakatupu mei ai ‘a e ‘u me’a kuo ha sino mai. Ko e fo’i me’a fakaofo koia ia ko e ‘Otua ia.
Ko e talanga pe fakafekiki hono fa leva ‘oku ‘iloa ia ko e talanga fakamolale. Ko e ‘u to’onga fakafonua kotoa pe talu e tu’u ‘a e hisitolia, ne ‘iai mai ‘a ‘enau ‘u lao takitaha. Ko e tokotaha kotoa pe ia, na’e ‘iai pe ‘a ‘ene totonu ke ne ongo’I tonuhia pe halaia. Fakapo, loi, kaiha’a, pea ne fakafisinga’I faka’univeesi ‘a e tohotoho pe anga ta’e taau pehee. Ko e ma’u nai ‘a e fa’ahinga ongo’I hala pe tonu ko eni mei fe, kapau ko ha ‘ikai ha’u mei he ‘Otua toputapu?
Ka neongo kotoa eni,’Oku fakaha mai ‘e he tohitapu ia, ‘e kei faka’ikai’I pe ‘e he kakai ia ‘a e ‘ilo mo e mo’oni ta’e toe veiveiua ‘a e ‘Otua, ka nau tui kinautolu ki he loi. ‘Oku ha ‘ia Loma 1:25, “Ko ia na’a nau tuku ‘a e mo’oni ‘a e ‘Otua, ka nau fai’aki ‘a e koto loi, ‘o nau lotu mo tauhi ki he me’a kuo ngaohi ‘o laka ‘iate ia, na’a ne ngaohi-‘a ‘ene ‘afio ‘oku ‘o’ona ‘a e fakamaloo ‘o lau’I kuonga, ‘Emeni.” ‘Oku to e fakaha mai pe foki ‘e he tohitapu, ‘oku ‘ikai ke to e ‘iai ha ‘uhinga ia ‘a e kakai ‘I he taimi ‘oku ‘ikai ke nau tui ‘Otua ai: “He ko e talu hono fakatupu ‘o mamani, moe ha ia, ‘I hono ngaohi, ‘io, ‘a hono mafimafi mo hono ‘Otua, ‘o fakatou lau ‘itaniti; ko ia ‘oku ‘ikai ai hangau hao’anga” (Loma 1:20).
‘Oku lau foki ‘e he kakai ia ‘e ni’ihi ‘o pehee, ko ‘enau faka’ikai’I ‘a e ‘Otua ‘oku mo’ui tokua he ‘oku ‘ikai ke “faka-saienisi ia” pe “ko e ‘uhii ‘oku ‘ikai hano fakamo’oni.” Ka ko e ‘uhinga totonu foki ‘I he taimi ko ia ten au fakaha mai ai ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua, ‘e fiema’u leva ia ke nau fakatokanga’iange ‘oku ‘iai honau fatongia ki he ‘Otua pea mo kolea ‘a ‘ene fakamolemole meiate ia (Loma 3:23, 6:23). Kapau leva ‘oku mo’oni ‘a e ‘Otua, pea ta ‘oku tau mo’ua ke tali kiate ia koe ‘uhii ko ‘etau ngaahi to’onga. Kapau leva ‘oku ‘ikai mo’oni ‘a e ‘Otua,pea tau fa’iteliha leva ‘I he ‘u me’a ‘oku tau fai, ‘o ‘ikai leva ke tau to e tokanga mo hoha’a kitautolu ia ki hano fakamaau’i kitautolu ‘e he ‘Otua. Ko e ‘uhinga ia ‘oku piki malohi ai ‘a e tokolahi koia ‘oku nau faka’ikai’I ‘a e ‘Otua ki he fo’I ‘ilo koia ko e natulololisitiki ‘evolusini, ‘aia ko e tui ia ki he ta’u lau piliona eni ia ‘a e ‘univeesi pea ‘oku tupu mamaalie pe ia, ta’e kau kiai ‘a e fakatupu—’aia ‘oku hoko eni ia ko e me’a ke nau malava ‘o fili kiai ka e ‘ikai tui ki he fakatupu ‘a e ‘Otua. ‘Oku mo’ui ‘a e ‘Otua, pea ko e taupotu taha ia ‘oku mo’oni pea ‘oku tui ‘a e tokotaha kotoa kiate ia ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua. Ko e fo’I mo’oni ia ‘oku feinga malohi ‘a e ni’ihi ia ke nau faka’ikai’I, pea ko e me’a ia ‘e fai ‘a hono fakafekiki’I ‘ona ‘a e ‘Otua mo’ui.
’Oku anga fefee nai ‘etau ‘ilo pe ‘oku mo’ui ‘a e ‘Otua? Ko kitautolu kalisitiane,’Oku tau ‘osi ‘ilo ‘e kitautolu ia ‘oku ‘iai ‘a e ‘Otua mo’ui, ko e ‘uhii he ‘oku tau tautapa kiate ia ‘I he ‘aho kotoa pe. ‘Oku ‘ikai ke tau fanongo tonu ki hono le’o, ka ‘oku tau ongo’i pe ‘ene ‘afio ‘I hotau lotolotonga, ‘oku tau ongo’I foki ‘a ‘ene tataki, pea ‘oku tau ongo’I foki ‘a ‘ene ‘ofa, pea tau hoholi ai ki he’ene kelesi. Lahi ‘a e ngaahi me’a ia kuo hoko ‘I he’etau mo’ui, pea ‘oku ‘ikai ke to e ala ma’u ha fa’ahinga fakamatala ia ke fakamatala’I’aki ka ko e ‘Otua pe. Kuo hoko ‘a e mana ‘a e ‘eiki ‘one fakamo’ui kitautolu mo liliu ‘etau ngaahi mo’ui pea ‘oku ‘ikai ke tau malava ke fakamalo’ia ai ia mo talaki ‘a hono mafimafi mo ‘ene ‘afio. Kai kehe ‘oku ‘ikai pe foki ke malava ‘e he ngaahi talanga ia ko eni ‘o faka’ai’ai ha taha ‘oku ne faka’ikai’I pe ‘e ia ia ke fakae’a ‘a e me’a ‘oku ‘osi ha mata’a’a mai ‘ene mo’oni. Ka ko hono fakamulituku, kuopau ke tali ‘a e ‘Otua ia ‘aki ‘a e tui (Hepelu 11:6) . Ko e tui ki he ‘Otua ia, ‘oku ‘ikai ko ha fo’I ‘oho kui ia ki he fakapo’uli; ko e laka lelei mo malu ia ki he loki ‘oku maama, ‘aee kuo ‘iai ‘a e tokolahi ia ‘o e kakai kuo nau ‘osi tu’u ‘iai.
English
’Oku ‘iai nai ha ‘Otua? ‘Oku ‘iai ha fakamo’oni ‘oku ‘iai ha ‘Otua?